Een monumentale kleurtekening van James Ensor: 'De Optocht van Maurits van Nassau te Oostende na de Slag te Nieuwpoort op 3 juli 1600'

Zijn carrière lang werd James Ensor geboeid door stoeten, optochten en processies, thema's die het onderwerp zullen uitmaken van zijn rijk gevarieerd oeuvre. Reeds in zijn ets De kathedraal uit 1886 getuigt de kunstenaar van zijn fascinatie voor de massa. (1)

In zijn prent stelt Ensor een massa mensen voor die samentroept in een stoet aan de voet van het reusachtig gotisch bouwwerk. Hetzelfde jaar tekent hij de magistrale en 'anachronistische' Intrede van Christus te Jeruzalem (MSK, Gent) waarin hij Christus laat opnemen in een mensenmassa gevormd door een fanfare en een vreugdevolle optocht in één van de straten van Brussel. (2) In 1889 schildert hij zijn meest bekende werk De intrede van Christus te Brussel in 1889 (J. Paul Getty Museum, Los Angeles). (3) Negen jaar nadien maakt hij een ets naar zijn schilderij. (4)

In 1900 werd in België en Nederland de driehonderdste verjaardag herdacht van de triomftocht van prins Maurits van Nassau in Oostende na de slag bij Nieuwpoort tegen de Spaanse troepen. (5) Hetzelfde jaar, zo niet enkele jaren nadien, vervaardigt Ensor een tekening die de optocht voorstelt van prins Maurits van Nassau te Oostende na de slag bij Nieuwpoort op 3 juli 1600. De langwerpige compositie bestaat uit vier aparte tekeningen die samen het geheel van de stoet voorstellen.

Elk van de vier tekeningen bestaat uit een rechthoekig blad papier (waarin twee verticale plooien zichtbaar zijn) waardoor het geheel als het ware doet denken aan een leporello. De tekening werd wellicht voor het eerst tentoongesteld in de galerie Studio in Oostende, van 2 tot 24 augustus 1945. (6) Het werk staat vermeld in de catalogus als: Projet pour cortège. Représentant: Entrée de Maurice de Nassau à Ostende après la bataille de Nieuport. 4 dessins. Op een foto, genomen op 10 augustus 1945 door de Oostendse fotograaf Maurice Antony (1883-1963) in de galerie Studio, kunnen we één van de vier tekeningen herkennen op de muur waarvoor Ensor en Henri-Victor Wolvens (1896-1977) hebben plaatsgenomen. (7) Daaruit kunnen we besluiten dat de vier delen apart werden ingelijst. De tekening werd opnieuw tentoongesteld in de galerie Studio tijdens een tentoonstelling, georganiseerd van 31 mei tot 30 juni 1947. (8) Het werk staat vermeld in de catalogus als: Entrée de Maurice de Nassau à Ostende après la bataille de Nieuport (4).

Ensors compositie is gebaseerd op een lithografie in de vorm van een leporello uit 1837 , van de Franse schilder en lithograaf Victor Adam (Parijs, 28.1.1801-Viroflay, 31.12.1866). Het werk, in oblong-formaat, meet ongeveer 22 op 61 cm en bestaat uit 10 platen (waarvan de eerste plaat met titelblad). (9) Het titelblad van de lithografie vermeldt: Optogt des Nederlandschen Legers naar Ostende, den 3 July 1600, daags na de overwinning bij Nieuwpoort; volgens de gecostumeerde voorstelling, gegeven door H H Studenten, ter gelegenheid van het Tweede Eeuwfeest der Utrechtse Hoogeschool. den 16 Juny 1836 / uitgegeven / te Utrecht, bij Caramelli & Comp / 1836. / te Rotterdam, bij A. Collings & van den Hout. Helemaal onderaan in het klein staat: Lith. de Lemercier à Paris. (10) Bij de lithografie hoort een boekje (20,5 x 12,3 cm) met als titel: Lijst van de historische personages verbeeld door de studenten in de historische optocht bij het tweede eeuwfeest van de Utrechtse Hogeschool, 1836, uitgeven door C. van der Post jr. en gedrukt door Christiaan Andersen Spin. (11) 

De vier delen van Ensors tekening werden elk apart verkocht op de veiling bij Christie's te New York, op 17 november 2016, met als lotnummers 1062, 1063 1064 en 1065. De tekening (lot nr. 1065) is gesigneerd en getiteld bovenaan links in blauw portlood: Projet pour cortège représentant / Maurice de Nassau à Ostende après la bataille de Nieuport / James Ensor en gesigneerd onderaan rechts (links van de 3de luik) in zwart potlood: James Ensor.

Wat de volgorde is van de tekeningen (van links naar rechts) is moeilijk te bepalen. Wellicht is de tekening met het opschrift van de titel de eerste in de rij.  

In 1902 tekent Ensor een andere optocht, nl. die van Jeanne d'Arc in haar geboorteplaats Domrémy. De kleurtekening, getiteld De Intrede van Jeanne d'Arc in Domrémy (privéverz.) is in witzwart afgebeeld in de monografie gewijd aan de Oostendse kunstenaar door Grégoire Le Roy. (12) Nog steeds gefascineerd door processies en optochten schildert Ensor in 1932 De Processie van Sint-Godelieve in Gistel (13), en in 1935, De Boeteprocessie in Veurne (coll. Vaticaanstad). (14) 

NOTEN

1. Taevernier 7; Elesh 7.
2. Robert Hoozee, Sabine Bown-Taevernier, J.F. Heijbroek, James Ensor. Tekeningen en prenten, Antwerpen, Mercatorfonds, 1987.
3. Tricot 293.
4. Taevernier 114; Elesh 118.
5. Zie Werner Thomas, De Val van het nieuwe Troje. Het Beleg van Oostende 1601-1604, Leuven, Davidfonds, 2004.
6. Oostende, Galerie Studio, James Ensor, 2.8-24.8.1945, cat. nr. 1 (tekeningen).
7. Tricot, p. 206 (ill.).
8. Oostende, Galerie Studio, 78e Salon, 31.5-30.5.1947, cat. nr. 19.
9. Coll. Rijksmuseum, Amsterdam; inv. nrs. BI-B-FM-129-1/10. Zie webadres: http://hdl.handle.net/10934/RM0001.COLLECT.586024, 586025, 586026, 586033, 586034, 586036, 586037, 586038, 586040, 586041.
10. Het drukatelier van Rose Joseph Lemercier was een gekend drukatelier te Parijs gespecialiseerd in lithografie. Het laatste adres was 57, rue de Seine. Zie doctoraatsthesis van Corinne Bouquin, Recherches sur l'imprimerie lithographique parisienne au XIXe siècle. L'imprimerie Lemercier (1803-1901), Université de Paris-I, 1993.
11. Coll. Rijksmuseum, Amsterdam; inv. nr. BI-B-FM-129B. 
12. Grégoire Le Roy, James Ensor, Brussel/Parijs, G. Van Oest, 1922, p. 117 (ill.).
13. Tricot 623.
14. Tricot 671.