Ensors illustraties voor 'La Neuvaine de Cythère' van Jean-François Marmontel

Op de tentoonstelling gewijd aan schilderijen, tekeningen en prenten van James Ensor uit Belgische en Nederlandse verzamelingen in het Centraal Museum in Utrecht (1993), werden negen erotische voorstellingen van Ensor tentoongesteld. (1) Wellicht werden de tekeningen toen voor het eerst publiekelijk getoond. In de catalogus worden ze als volgt omschreven:

‘De reeks van negen erotische voorstellingen bestaat uit zes taferelen die blijkbaar opgevat zijn als ondeugende pastiches naar laat-zestiende eeuwse mythologische taferelen in de trant van Van Heemskerck of andere Noord- of Zuid-Nederlandse maniëristen. De precieze inhoud en samenhang van de reeks zal wellicht duidelijker worden zodra de bronnen ontdekt zijn. Het verhalende karakter van de laatste drie nummers is overigens veel kleiner dan in de overige taferelen.' (2)

We zijn van mening dat de titel Compositions pour illustrer Marmontel, opgegeven door Emile Verhaeren en Grégoire Le Roy in hun respectievelijke monografieën over James Ensor, overeenstemt met deze reeks van negen erotische voorstellingen. (3) De tekeningen in kleurpotlood (20 x 28 cm) zijn door James Ensor uitgevoerd in 1903 en illustreren La Neuvaine de Cythère van de Franse schrijver en encyclopedist Jean-François Marmontel (1723 - 1799). Het prozagedicht werd door Marmontel in 1765 geschreven maar postuum, in 1820 uitgegeven. In 1879 werd het gedicht door de Parijse boekhandelaar en uitgever A. Barraud in Parijs uitgegeven met negen vignetten van een zekere Fesquet. (4)

Het gedicht bestaat uit negen gezangen: (5)

• Chant premier: Le Songe (T. 46/I, ill. p. 158)
• Chant deuxième: Le Char (T. 46/E, ill. p. 154)
• Chant troisième: L'Orage (T. 46/B, ill. p. 151)
• Chant quatrième: Le Bain (T. 46/G, ill. p. 156) 
• Chant cinquième: Le Réveil de l'amour (T. 46/F, ill. p. 155)
• Chant sixième: La Fête (T. 46/C, ill. p. 152)
• Chant septième: Le Coucher (T. 46/A, ill. p. 150)
• Chant huitième: Le Lever (T. 46/D, ill. p. 153
• Chant neuvième: Le Souper (T. 46/H, ill. p. 157)

In elk van deze negen "libertijnse gezangen" beschrijft Marmontel in gekunstelde bewoordingen de avonturen van Venus. Cythera of Kythira, vermeld in de titel, is het Griekse eiland waar Venus zou zijn geboren en waar zich het centrum van haar cultus bevond. Neuvaine betekent novene, een reeks van negen dagen waarop men op een bijzondere wijze tot God bidt, ter verkrijging van een gunst of ter voorbereiding op een grote feestdag. De negen gezangen van Marmontel beschrijven negen periodes uit het leven van Venus.

James Ensor verzinnebeeldt elk van de negen gezangen in een gekunstelde, decoratieve en eerder ouderwetse stijl met overvloedige details. Verhaeren en Le Roy vermelden als eigenaar van deze tekeningen Henri Serruys (1888 - 1952), een liberale volksvertegenwoordiger en de latere burgemeester van Oostende. Zowel Ensor als Serruys waren beiden lid van de nog steeds bestaande Oostendse Cercle Coecilia, de socio-culturele vereniging die onder andere het Bal du Rat Mort in het Oostendse casino organiseert. Vanaf 1900 werd Ensor regelmatig uitgenodigd op banketten georganiseerd door de - vooral liberale - Oostendse notabelen. Henri Serruys bezat een rijkgevulde bibliotheek en verschillende werken van Ensor, waaronder De Processie van Sint-Godelieve uit 1932 (Tricot 623). Wellicht heeft Serruys aan Ensor de opdracht gegeven La Neuvaine de Cythère uit zijn persoonlijke bibliotheek te ‘interpreteren'.

Voetnoten

(1) Robert Hoozee, Lydia M.A. Schoonbaert, Herwig Todts, tent. cat. James Ensor. Schilderijen, tekeningen en grafiek, een selectie uit Belgisch en Nederlands bezit, Centraal Museum, Utrecht 1993, cat. T 46/A t.e.m. I.
(2) Idem, p. 151.
(3) Emile Verhaeren, James Ensor, Brussel, G. Van Oest & Cie, 1908, p. 123; Grégoire Le Roy, James Ensor, Brussel & Parijs, G. Van Oest, 1922, p. 189. In Le Roy staat een drukfout: Marmortel i.p.v. Marmontel. De werken worden 1904 i.p.v. 1903 gedateerd.
(4) A. Barraud (ed.), La Neuvaine de Cythère par Marmontel, de l'Académie française, avec notice par M. Charles Monselet, illustrée du portrait de l'auteur et de neuf vignettes dessinées par Fesquet, Parijs, 1879.
(5) Tussen haakjes bevindt zich het catalogusnummer met opgave van de afbeeldingen in de tentoonstellingscatalogus (Utrecht, 1993).

Beelden 

James Ensor, Chant premier: Le Songe (T. 46/I, ill. p. 158), privéverzameling © SABAM Belgium 2017, photo Jan Aerts.

James Ensor, Chant deuxième: Le Char (T. 46/E, ill. p. 154), privéverzameling © SABAM Belgium 2017, photo Jan Aerts.

James Ensor, Chant troisième: L’Orage (T. 46/B, ill. p. 151), privéverzameling © SABAM Belgium 2017, photo Jan Aerts.

James Ensor, Chant quatrième: Le Bain (T. 46/G, ill. p. 156), privéverzameling © SABAM Belgium 2017, photo Jan Aerts.

James Ensor, Chant cinquième: Le Réveil de l’amour (T. 46/F, ill. p. 155), privéverzameling © SABAM Belgium 2017, photo Jan Aerts.

James Ensor, Chant sixième: La Fête (T. 46/C, ill. p. 152), privéverzameling © SABAM Belgium 2017, photo Jan Aerts.

James Ensor, Chant septième: Le Coucher (T. 46/A, ill. p. 150), privéverzameling © SABAM Belgium 2017, photo Jan Aerts.

James Ensor, Chant huitième: Le Lever (T. 46/D, ill. p. 153), privéverzameling © SABAM Belgium 2017, photo Jan Aerts.

James Ensor, Chant neuvième: Le Souper, privéverzameling © SABAM Belgium 2017, photo Jan Aerts.